Quddusga kelganingizda, Ma'bad tog'iga chiqolmaysiz. Bu joy uchta dinga e'tiqod qiluvchilar uchun muqaddasdir: yahudiylik, nasroniylik va islom. Afsonaga ko'ra, bu erda Ibrohim o'z o'g'lini qurbon qilishga majbur bo'lgan.
Ma'bad tog'i o'lat paytida Rabbiyning farishtasi shoh Dovudga zohir bo'lgan joyga aylandi. Epidemiyani tugatish uchun uning tepasida Rabbiyga qurbongoh qurilgan. Bu erda Quddus hukmdori Ma'bad qurmoqchi edi. Ammo buni uning o'g'li shoh Sulaymon qildi. Rabbiyning uyi muqaddas qilingandan so'ng, bulut uni to'ldirdi, bu Xudoning mavjudligini anglatadi. Unda ko'plab xazinalar bor edi, lekin asosiysi Musoning lavhalari saqlanadigan Ahd sandig'i edi. Oddiy odamlarga unga yaqinlashishga ruxsat berilmagan. Bu faqat yilning bir kunida oliy ruhoniyga ruxsat etilgan. Birinchi ma'bad barcha yahudiylarni birlashtirib, ularning ma'badiga aylandi.
Toʻrt yuz yildan soʻng bobilliklar isroilliklarni qul qilib Quddusni zabt etishdi. Birinchi Quddus ma'badi talon-taroj qilingan va vayron qilingan. Barcha xazinalar shoh Navuxadnazar tomonidan olib ketilgan, lekin Taoloning sandig'i bilan nima bo'lganini hech kim bilmaydi.
Yana yetti oʻn yil oʻtdi va yahudiylar oʻz yurtlariga qaytib, oʻz hayotlarini jonlantirishga qaror qilishdi.ziyoratgoh. Quddusdagi tog' Ikkinchi ma'badni qurish joyiga aylandi. Isroil xalqi o'z shahrini avvalgi go'zalligi va qudratini tikladi. Shoh Hirod davrida Ma'bad tog'i devorlar bilan o'ralgan edi, ulardan faqat bittasi G'arbiy devor bizgacha tushgan. Butun dunyodan kelgan ziyoratchilar uning yonida ibodat qilishadi va umidlarini yoriqlarga yozib qo'yishadi. U Rabbiyning Quddusdagi ikkita uyi vayron bo'lganidan qayg'u ramzi sifatida "Yig'layotgan devor" deb nomlangan. Axir, Ikkinchi ma'bad ham vayron qilingan, ammo bizning davrimizda rimliklar tomonidan. Yahudiylar esa yiliga bir marta yig'lash devoriga kelib, quvg'inni tugatish uchun ibodat qilish huquqiga ega bo'lishdi.
Musulmonlar goʻyo yahudiy eʼtiqodini masxara qilgandek oʻz masjidlarini muqaddas joyda qurdilar. Qoya gumbazi Rabbiy tomonidan dunyo yaratilishi boshlangan joyni, Muhammad payg'ambarning osmonga ko'tarilgan joyini belgilaydi. Hozirgacha Ma'bad tog'i va Qoya gumbazi Muhammad soqolining izi va sochlarini saqlab qolgan. Agar masjidning diniy ahamiyatini e'tiborsiz qoldiradigan bo'lsak, bu hozirgi kungacha saqlanib qolgan eng qadimiy musulmon binolaridan biridir. U qadimgi dunyo meʼmorlarining barcha sanʼati va mahoratini oʻzida mujassam etgan.
Musulmonlarning yana bir ziyoratgohi Qoya gumbazi yonida qad rostlagan Al-Aqso masjididir. Garchi "yana bitta" ta'rifi noto'g'ri bo'lsa ham. Bu Islom olamidagi uchinchi eng muhim ziyoratgohdir. Undan yuqorida musulmonlar faqat Makka va Madinani qadrlashadi. Namoz paytida barcha musulmonlar unga murojaat qilishdi. Ko'p o'tmay, Makkadagi Masjid-i Harom yo'n altiruvchi nuqtaga aylandi. Hozirgacha har juma kuni minglab musulmonlar bu muqaddas dargohga boradilar.
Hozir Quddusdagi Ma'bad tog'imusulmonlar hukmronligi ostida. Na nasroniylar, na yahudiylar bu yerda ibodat qila olmaydi. Unga bir nechta eshiklar olib boradi. Ulardan ikkitasidan faqat muqaddas joyga namoz o‘qish uchun kelgan musulmonlar foydalanishi mumkin. Maʼbad togʻiga sayyohlar faqat yahudiylar mahallasiga olib boradigan Magʻrib darvozasidan oʻtsangizgina kirishlari mumkin.
Ammo yana bir darvoza bor: Rahmat darvozasi, aks holda Oltin deb ataladi. Lekin ular g'ishtdan tayyorlangan va butun Isroil xalqi bilan birga Uchinchi ma'badni quradigan va dunyoga uyg'unlik va ruhiy qayta tug'ilishni tiklaydigan Masihning kelishini kutishmoqda.
